مبارزه غیر شیمیایی با علفهای هرز 

مقدمه:                          Introduction:

در سالهاي اخير، به كارگيري مديريت تلفيقي علفهايهرز با هدف كارايي بيشتر نهاده ها، كاهش آلودگي محيط زيست وافزايش تنوع زيستي توجه بسياري از متخصصين علفهاي هرز را به خود جلب كرده استوبا توجه به آن‌كه امروزه در برخي از كشورهاي درحال توسعه هم‌چناناز  روش‌هاي شيميايي به‌عنوان تنها روش مبارزاتي در بخش كشاورزي استفاده مي‌كنند،اما در ديگر جوامع و كشورهاي توسعه يافته محققين، كارشناسان، مسوولين و سياستگذارانبا رويكردي مثبت به روش‌هاي غيرشيميايي همانند روش‌هاي كنترل زراعي، مكانيكي،اكولوژيكي و بيولوژيكي سعي در آن دارند به ميزان كمتري از مواد مهلك شيميايي كهسرطان زايي آنها در بسياري از موارد اثبات شده‌است استفاده كنند و با ديدي جامع برترويج روش‌هاي غيرشيميايي در توليدات كشاورزي و برخورد و كنترل توليدكنندگان و مصرفكنندگان سموم غيرمجاز شيميايي در عرصه‌ي كشاورزي در تحقق آرمان توليد محصول غذاييسالم، ايمني و امنيت غذايي گام‌هاي موثرتريبردارند.  
در اين مقاله به معايب و مزاياي علف‌هاي هرز و روش‌هاي كنترل غيرشيميايي پرداخته شده است. توسط برخي از سيستم‌هاي كشاورزي همانند كشاورزي زيستي و مديريت تلفيقی مي‌توان علف‌هاي هرز را بدونمصرف مواد و سموم شيميايي مديريت و كنترل كرد.

علف‌هاي هرز و کنترل غيرشيميايي آنها*                                      

Weeds and their control Ghyrshymyayy

با توجه به افزايش مصرف علف‌کش‌ها ازدهه‌ي 1940 به بعد، مصرف اين موادشيميايي منجر به پيدايي مشکلات زيست محيطي، زيستي،اثرات مضر بر موجودات
غيرهدف، افزايش مقاومت برخي از علف‌هاي هرز و باقي ماندنبقاياي اين سموم در محصولات و در نتيجه توجه بيشتر به روش‌هاي مبارزه‌ي غيرشيمياييدر سراسر جهان شده است.
گفتني‌ست مديريت تلفيقي به‌عنوان يكياز راهکارهاي مناسب درنظر گرفته مي‌شود، بنابراين توجه به روش‌هاي کنترل غيرشيمياييو استفاده از آن با درنظر گرفتن اثرات درپيش گفته شده درحال گسترش در تمام نقاطدنياست.
لازم به توضيح است علف‌هاي هرز داراي مزايايي نيز هستند و تنها با درنظر گرفتن مشکلات ايجاد شده توسط اين نوع از گياهان و تمرکز تک بعدي بر رويمعايب آنها نمي‌توان مديريت مناسبي را براي كنترل علف‌هاي هرز اعمال كرد؛ بنابرايندر كنترل آنها بايد به اين نكته توجه داشت كه اين گياهان به‌عنوان موجوداتي زندهبايد از حق حيات بهره‌من باشند و متاسفانه در روش‌هاي كنترل شيميايي به اين موضوعمهم توجه چنداني نمي‌شود. 

*مزاياي علف‌هاي هرز*                                     Advantages weeds

جلوگيري ازفرسايش:Prevent erosion:

علف‌هاي هرز همانند ساير گياهان به‌عنوان پوششي سطح خاک راکه در واقع بستر اکثر گياهان است در برابر فرسايش بادي و آبي حفظ مي‌كنند. خاليبودن زمين از گياه آن را در معرض فرسايش و جابه‌جايي بخش حاصل‌خيز آن به نقاط ديگرتوسط باد و آب قرار مي‌دهد؛ اين‌ درحالي‌ست كه اگر زمين توسط گياهي پوشيده شود خاککمتر در معرض فرسايش قرار مي گيرد. بنابراين پوشش زمين توسط علف‌هاي هرز نوعي سپردر مقابل فرسايش است.

افزايش تنوع زيستي وايجاد زيستگاه براي دشمنان طبيعي:
هر سيستمي که تنوع آن زياد باشدپايداري آن بيشتر است كه به‌عنوان قانوني در اکولوژي بيان شده است. در حقيقتعلف‌هاي هرز مي‌توانند تنوع را در اکوسيستم بالابرده  و پايداري آن‌را افزايش دهند. از سوي ديگر وجود علف‌هاي هرز مي تواند به‌عنوان زيستگاه طبيعي براي اکثر موجوداتمفيد که در طبيعت باعث کنترل آفات و بيماري‌ها مي‌شوند موثر واقع شوند. 

استفاده به‌عنوانعلوفه براي دام:
از علف‌هاي هرز به دليل آن‌که همانند ساير گياهان دارايمواد غذايي هستند مي‌توان  براي تغذيه دام استفاده کرد؛ گفتني‌ست اين روش مي‌تواندبه‌عنوان راهکاري مفيد براي کنترل علف هاي هرز درنظر گرفته شود.

افزايش ماده‌ي آليخاک:
ماده آلي خاک منبعي با ارزش و مهم در تامين موادغذايي و حاصل‌خيزيخاک است؛ وجود ماده‌ي آلي بالا در خاك موجب افزايش عملكرد محصول مي‌شود؛ از سويديگر وجود مواد آلي در خاك خصوصيات شيميايي و فيزيکي آن را بهبود مي بخشند؛ دراين‌باره مي‌توان به مواردي همانند افزايش نفوذ پذيري خاک، افزايش ظرفيت نگهداريآب، بهبود تهويه آن، افزايش و بهبود ميکرو فلور (گياهان كوچك)  خاک و...اشاره کرد.

انتقال ژن از علف‌هايهرز به گياهان حساس توسط مهندسي ژنتيک:
در سال‌هاي اخير مهندسي ژنتيکگسترش قابل توجهي در علم کشاورزي داشته است، بنابراين به‌منظور اصلاح ژن گياهان ازعلف‌هاي هرز مقاوم به برخي تنش‌ها يا بيماري‌ها استفاده کرد. به بيان ديگر توسطروش‌هاي گوناگون، ژن‌هاي مقاومت از علف‌هاي هرز به گياهان حساس انتقال داده مي‌شود،پس از آن گياهاني كه در آنها اصلاح ژن انجام گرفته است مورد بررسي و ارزيابي درشرايط آزمايشگاهي و مزرعه‌اي قرار مي‌گيرند؛ در صورتي كه انتقال ژن مقاومت بهگياهان موفقيت آميز باشد  اين گياهان به‌عنوان گياهان مقاوم به تنش يا بيماري موردنظر معرفي مي‌شوند.

*معايب و خسارات علف‌هاي هرز*

*روش‌هاي کنترل غيرشيميايي علف‌هايهرز*

تناوبزراعي

 تناوب زراعي قلب سامانه‌هاي کشاورزي است. استفاده ازگياهان به‌صورت متناوب باعث شکستن چرخه‌ي زندگي علف‌هاي هرز مستقر در مزرعهمي‌شود.
قرار گرفتن گياه مقاوم در تناوب با گياهي که ميزبان علف هرز است باعثکنترل علف هرز خواهد شد؛ از سوي ديگر با استفاده از تناوب در حقيقت نيچ(آشيانه‌ياكولوژيكي) را براي عدماستقرار علف هرز پر مي‌کنيم و در نتيجه علاوه بر استفاده‌ياقتصادي، مي‌توان علف‌هاي هرز محصولهايي كه ميزبان هستند را کنترل كرد و هم‌چنين باتنوع گياهي موجبات پايداري اکوسيستم را فراهم كرد.

تغيير رژيم رطوبتيخاک

 اولين محيطي که گياه وعلف هرز با آن در ارتباط هستند خاک است، مامي توانيم تغييراتي را در خاك اعمال كنيم كه منجر به كنترل علف هرز شود. يکي از اينعوامل رژيم رطوبتي خاک است.
مديريت آب در كنترل علف‌هاي هرز نقش زيادي دارد،به‌طور معمول علف‌هاي هرز را در خاک‌هايي که داراي بافت سنگين هستند بهتر مي‌توانكنترل كرد، گفتني‌ست كنترل علف‌هاي هرز مي‌تواند به دو صورت انتخابي يا غير انتخابيباشد؛ به‌عبارت ديگر  اگر درحضور محصول مورد نظر علف هرز را کنترل کنيم انتخابي، واگر در غياب محصول کنترل صورت گيرد غير انتخابي ناميده مي شود. 
براي نمونهغرقاب يکي از اين روش‌هاي كنترلي‌ست که علاوه بر  ايجاد شرايط غير هوازي، ترکيباتسمي که براي حيات بذر علف‌هاي هرز مضر هستند را توليد مي‌كند.

تغيير روشآبياري

 در روش‌هاي مديريت يکي از عوامل قابل تغيير در راستاي کنترل علفهرز تغيير روش آبياري مي باشد که مستلزم داشتن اطلاعات کافي در مورد چرخه زندگي علفهرز و محصول مي باشد. دراين روش مي توانيم بااستفاده از انواع مختلف آبياري مثلغرقابي، باراني يا قطره اي و انتخاب بهترين نوع آن که بتواند در سيستم مديريت علفهرز به صورت کارا عمل کند مي توانيم درصد خسارت علفهاي هرز را کاهش دهيم.

 تغيير زمانکوددهي، نوع کود و مقدار کود

در بيشتر موارد ميزان کود پذيري علف‌هايهرز بيشتر از گياه زراعي است، بنابراين کنترل علف هرز بايد نسبت به مديريت حاصلخيزيخاک در الويت قرار گيرد؛ به عبارت ديگر پس از كنترل علف‌هاي هرز مي‌توان مديريتمناسبي براي حاصل‌خيزي خاک اعمال كرد. روش کوددهي نواري و قرار دادن آن زير بذرگياه زراعي بهتر از پخش كود در كنار بذر گياهان مي‌باشد.
هم‌چنينزمان مصرف کود بسيارمهم است به‌ شيوه‌اي كه اگر سرعت رشد علف هرزبيشتر از گياه زراعي باشد کوددهي زود هنگام باعث رشد سريعتر علف هرز شده و بر گياهزراعي غلبه مي کند(نمودار 1 در پيوست).
اين‌درحالي‌ست که اگر سرعت رشد گياهزراعي بيش از علف هرز باشد کوددهي زود هنگام باعث رشد بيشتر گياه زراعي شده وتوانايي غلبه و درنهايت كنترل علف‌هاي هرز را خواهد داشت(نمودار 2 در پيوست).

استفاده ازمالچ(خاکپوش)

 مالچ‌ها به دو صورت آلي (گياهان و بقاياي آنها) و غير آلي(مالچ‌هاي پلاستيکي و نفتي) هستند. شايان ذكر است مالچ‌هاي گياهي در زمين‌هاي تحتآيش، مخلوط با محصولات ديگر و يا به‌عنوان کشت جايگزين براي محصولات اصلي در طولدوره فصل رويش كشت مي‌شوند.
از مالچ بيشتر به‌هنگام آيش يا ميان دو کشت استفادهمي‌كنند تا از لحاظ ميزان مصرف آب مقرون به صرفه باشد؛ گفتني‌ست كشت متراكم مالچمنجر به پر شدن فضاهاي خالي مي‌شود كه علف‌هاي هرز به‌راحتي مي‌توانند در آن رشدكنند بنابراين گياهاني كه به منظور مالچ كشت مي‌شوند علاوه بر آن‌كه به‌عنوان محصولفرعي استفاده مي‌شوند، با پر كردن فضاهاي خالي از رشد و استقرار علف‌هاي هرز درمزرعه جلوگيري مي‌كند.

استفاده ازارقامداراي قدرت رقابتي بالا

 بسياري از مطالعات بيان‌گر تفاوت در تواناييگونه‌هاي گوناگون گياهان زراعي است؛  البته بايد به اين نكته توجه داشت كه تنوع درتوانايي رقابتي گياهان زراعي گوناگون، بستگي به عواملي همانند ويژگي‌هايمورفولوژيکي(ظاهري) و يا فيزيولوژيکي(ساختاري) ارقام گوناگون گياهي دارد؛ بنابراينمي‌توان با جايگزيني گياهاني با توان رقابتي بالا با گياهان ضعيف‌تر باعث كاهشهزينه‌هاي بيش از حد مربوط به كنترل علف‌هاي هرز شد.

استفاده ازدام:

دام‌ها در20 درصد مناطق تحت مديريت و 30 درصد مراتع چرا مي کنند،حساسيت علف‌هاي هرز به چراي دام‌ها بستگي به عادت رشد گياه، چرخه‌ي زندگي، شرايطرشد در زمان چرا و ميزان خوش خوراکي آن براي گونه‌هاي حيوانات علف‌خوار دارد؛به‌عبارت ديگر سليقه‌ي غذايي و رفتاري دام‌ها و هم‌چنين ميزان حساسيت آنها بهترکيبات شيميايي موجود در علف‌هاي هرز و شدت لگدکوبي خاک توسط دام متفاوت است؛ براينمونه خوک از اندام‌هاي ذخيره‌اي گياهان؛ گاو، گاوميش و اسب از باريك برگ‌ها و بزنيز از پهن برگ‌ها و گياهان بوته‌اي بيشتر استفاده مي‌کنند.

کشتمخلوط

در کشت مخلوط مي‌توان با پرکردن فضاهاي خالي مانع از استقرار علفهرز در منطقه شد؛ مديريت کشت مخلوط داراي مزاياي بي‌شماري است که درصورت مديريتمناسب مي‌تواند با افزايش منابع اقتصادي، تنوع و پايداري مزرعه، حاصل‌خيزي خاکبه‌دليل افزايش ماده‌ي آلي خاک و استفاده از گياهان تثبيت کننده ازت در کشت مخلوط،به‌طور موثرعلف‌هاي مزرعه را مديريت و کنترل کند.

استفاده از ترکيبات دگرآسيب (اللوپاتي)

 ازبخش‌هاي گوناگون برخي از گياهان همانند  اندام‌هاي هوايي و زيرزميني به‌خصوص ريشه‌يموادي ترشح مي‌شود كه مي‌تواند در رشد و نمو گياهان اختلال ايجاد كند، اين نوع ازمواد مترشحه اللوپاتي يا دگر آسيبي نام دارد. در دهه‌هاي گذشته استفاده از ترکيباتدگر آسيب به‌طورقابل ملاحظه‌اي افزايش و از اين ترکيبات براي مديريت علف‌هاي هرزاستفاده وسيعي شده است. اللوپاتي پديده‌اي است که در آن ترکيبات بيوشيميايي توسطبرخي از ارقام گياه زراعي توليد شده و سبب محدود كردن رشد گياه هرز مي شود. اينترکيبات مي‌تواند توسط ريشه و يا اندام‌هاي هوايي گياه زراعي توليد شود.
درسال‌هاي اخير وجود خاصيت اللوپاتي در برخي از محصولات همانند گندم و برنج اثبات شدهاست.

*تغيير رژيم رطوبتي خاک*

کنترل علف هرز سوروف (crus-galli Echinocola)
علف هرز سوروف كه در مزارع برنج, ذرت و گوجهفرنگي وجود دارد به هنگام رطوبت پائين خاك حالت تهاجمي پيدا مي‌كند. اگر در مراحلاوليه‌ي رشد سوروف رطوبت 90درصد رطوبت اشباع باشد حداکثر جوانه زني را دارد. اگر 1سانتي متر آب را روي خاک نگه داريم جوانه زني 50 درصد مي‌شود. هنگامي‌که عمق آب  5سانتي متر باشد جوانه زني به 20درصد كاهش مي يابد و اگر عمق آب  15 سانتي متر باشدجوانه زني 1درصد مي شود؛ بنابراين با افزايش ميزان رطوبت مي‌توان به‌طور موثر اينعلف هرز را در مزارع برنج به راحتي و بدون استفاده از مواد شيميايي کنترل کرد.

*تغيير روش آبياري*

کنترل گل جاليز
علف هرز گل جاليز  خسارت عمده‌ي آن بر روي محصولات جاليزي است. گفتني‌ست گل جاليز در مزارعي كه از سيستم آبياري قطره اي استفاده مي‌كنند شايعاست؛ باتوجه به آن‌كه اين گياه  براي رشد نياز به ترشحات ريشه‌ي ميزبان دارد  بااستفاده از روش آبياري غرقابي غلظت اين مواد محرک و در نهايت خسارت علف هرز  گلجاليز نيز کاهش مي‌يابد.

*تغييرنوع کود*

در مزرعه‌ي گندم که ترجيح کودي زياد درعملکرد تاثيرگذار نبود وقتي سولفات آمونيوم مي‌دهيم علف هرز گندمک افزايش مي يابداين درحالي‌ست هنگامي‌كه از نيترات آمونيوم استفاده مي‌کنيم تراکم علف هرز گندمککاهش مي‌يابد.

*استفاده ازمالچ*

گياهاني که به‌عنوان مالچ در مديريتعلف‌هاي هرز استفاده مي‌شوند بايد داراي خصوصيات زير باشند: 
1. داشتن خاصيتدگرآسيبي
2. رشد بيشتر و پوشش دادن زمين
3. در آينده به‌عنوان علف هرز مطرحنشوند
4. سازگار با منطقه باشند
استفاده از گياهان چاودار و ماشک به‌دليلداشتن ترکيبات دگرآسيب همانند بوتريک اسيد و دي بوتريک اسيد(BOA&DIBOA )که درجوانه زني بذر علف‌هاي هرز تاثيرگذارند و هم‌چنين به دليل داشتن برخي ويژگي‌هاهمانند آن‌چه در ادامه مطرح مي‌شود داراي اهميت مي‌باشند:
ريشه‌ي اين دو گياهدر زمان حيات و هم‌چنين بقاياي آنها پس از حيات توانايي ترشح ترکيبات دگرآسيب رادارند
چاودار و ماشک داراي رشد مناسبي بوده بنابراين علف‌هاي هرز بسياري راکنترل مي کنند
ترکيبات مترشحه از اين نوع گياهان با طبيعت هم‌خواني دارند، سريعدر خاک تجزيه مي شوند و اثرات زيست محيطي سموم را ندارند
ازتي که بقايا آزادمي‌کنند آمونيوم است كه اين مواد برخلاف نيترات باعث شکستن خواب بذر علف هرز وتحريک جوانه زني آن نمي‌شود و هنگامي به نيترات تبديل مي شود كه در آن زمان گياهزراعي رشد کرده و مشکل تحريک بذر علف هرز را نداريم.

*استفاده از ارقام داراي قدرت رقابتيبالا*

برخي از ارقام گياهان به‌دليل دارا بودنبرخي خصوصيات توانايي رقابت بالايي را با علف‌هاي هرز دارند در تحقيقات مشخص شدهاست، هيبريدهايي از ذرت که داراي ارتفاع و شاخص سطح برگ بيشترو کانوپي(الگوي فضايي) متراکم‌تر بودند تحمل بيشتري نسبت به علفهرز گاوپنبه داشتند(Lindquist 1998). هم‌چنين مشخص شد که اين هيبريدها ماده‌ي خشکبيشتري را در مراحل اوليه‌ي رشد به برگ‌ها اختصاص دادند.

*استفاده از ترکيبات دگرآسيب*

فاي و دوک(1997)دريافتند که وجوداسکوپلتين درچند رقم يولاف باعث شد که گياهچه‌هاي خردل وحشي (Brassica kaber) بهحالت کوتاه و رنگ پريده درآيند. که مي‌توان از اين ويژگي گياه خردل در کنترل علفهرز يولاف بدون استفاده از علف کش‌ها در مديريت علف‌هاي هرز استفاده کرد.